Đảng sâm: Loại sâm quý dành cho mọi nhà cách sử dụng thể nào?

Danh pháp

Tên khoa học

Codonopsis sp, Codonopsis pilosula.

Tên tiếng việt

Phong (lộ/xuyên/đông) đảng sâm, rầy/mần cáy.

Phân loại khoa học

Giới: Plantae

Bộ: Asterales

Họ: Campanulaceae

Chi: Codonopsis

Loài: C. pilosula

Mô tả cây

Đảng sâm là một loại cỏ, có thân leo hoặc mọc bò, sống lâu năm. Rễ có hình trụ dài, đường kính thường 1-1,17 cm cũng có thể đạt đến 2cm. Đầu rễ thường phình to, phía trên có nhiều vết sẹo lồi của phần thân cũ, phía bên dưới có phân nhánh, mặt ngoài có màu vàng nhạt, phía trên có các vết nhăn ngang và dọc. Thân leo hoặc bò, phân thành nhiều nhánh, phía dưới có lông, phía ngọn nhẵn.

Lá mọc đối, ít khi mọc so le hoặc có khi mọc gần như vòng. Cuống lá dài 5-4cm, phiến lá hình tim, mỏng hoặc có dạng hình trứng rộng 0,8-5,5cm, dài 1-7cm đầu tù hoặc nhọn, đáy lá cũng có hình tim, mép nguyên hoặc nhiều lá có hơi lượn sóng, khía răng cưa. Bề mặt lá nhẵn, nhiều lá có lông mọc rải rác, có màu xanh nhạt ở trên và trắng xám ở phía dưới.

Hoa không mọc thành cụm mà mọc riêng lẻ ở nách lá. Cuống hoa dài từ 2 đến 6 cm. Hoa có 5 lá đài, phiến hẹp, tràng hoa hình chuông, màu vàng nhạt hoặc trắng, có vân tím ở họng chia thành 5 thùy, 5 nhị, chỉ nhị hơi dẹt, bao phân dính gốc, bầu 5 ô có hình cầu.

Quả nang có dạng hình cầu, phía trên đầu quả có 1 chóp nhỏ hình nón dài khoảng 1-2 cm, khi quả chín thường có màu tím hơi đỏ.

Toàn cây có nhựa mủ trắng.

Sinh thái

Cây đảng sâm là cây ưa ánh sáng và ưa ẩm, có thể chịu được bóng nhẹ. Cây thường mọc chủ yếu ở các vùng nương rẫy cũ, đã được canh tác và những vùng ven rừng nhất là những rừng núi đá vôi đã bị khai thác (như Lào Cai, Lai Châu hay Hà Giang,..). Khí hậu mát lạnh, quanh năm là khí hậu mà cây đảng sâm ưu thích nhất. Trong tự nhiên, số lượng cây đảng sâm phát triển hoàn toàn và ra hoa kết quả chiếm tỷ lệ tù 30-40%.

Cây đảng sâm có thể được nhân giống bằng cách trồng đầu của phần rễ cây nhưng cũng có thể gieo trồng từ hạt. Những cây được trồng từ hạt thường sau 2 năm là sẽ ra hoa. Đảng sâm có rễ cắm rất sâu xuống đất nên ngay cả khi nương rẫy bị đốt trụi thì cây vẫn có khả năng tái sinh nhờ rễ.

Đảng sâm chịu được đất trồng nơi phải cao ráo, có khả năng thoát nước tốt, đất phải tơi xốp và nhiều mùn.

Mùa hoa nở: thường vào tháng 7-8.

Mùa quả thường vào tháng 9-10.

Phân bố

Trên thế giới

Trên thế giới, Đảng sâm được tìm thấy nhiều ở Trung Quốc, Triều Tiên, Lào, Nhật Bản…

Tại Việt Nam

Ở nước ta, Đảng sâm được trồng nhiều ở một số tỉnh miền núi, nhưng tập trung nhiều nhất ở Lào Cai, Lai Châu, Hà Giang… và một số tỉnh ở phía Nam. Đảng sâm có mọc ở núi Ngọc Linh và các vùng khí hậu lạnh như Đà Lạt.

Từ những năm 60 của thế kỷ XX, Đảng sâm đã được biết đến và được khai thác tự nhiên tại các tỉnh Cao Bằng, Lào Cai, Lạng Sơn và được sử dụng phổ biến ở một số tỉnh có nhiều dân tộc Thái, Mèo.

Lượng cây đảng sâm mọc tự nhiên vẫn còn rất nhiều nên việc khai thác tự túc không được kiểm soát nên trữ lượng Đảng sâm nước ta ngày một giảm dần. Tuy sản lượng bị giảm đi đáng kể nhưng vào giai đoạn từ 1991-1993, cây tiếp tục được tìm kiếm và khai thác để phục vụ bán qua biên giới.

Năm 1996, Đảng sâm chính thức được đưa vào “Sách đỏ Việt Nam”.

Bộ phận dùng

Bộ phần dùng chủ yếu của Đảng sâm là rễ. Rễ nạc hình trụ, đôi khi có phân nhánh, đường kính từ 0,5- 2 cm, mặt ngoài có màu vàng hoặc nâu nhạt, trên có những rãnh dọc và ngang. Mùi thơm, vị ngọt dịu, thịt có màu trắng.

Thu hái, chế biến

Thu hái

Đảng sâm sau khi trồng từ 18- 20 tháng có thể thu hoạch được. Vào mùa đông, khi cây tàn lụi, rễ củ được đào về rồi chế biến. Cũng có thể thu hoạch vào mùa đông thứ 2 hoặc thứ 3 nhưng hiệu quả kinh tế thường thấp hơn là thu thập ngay mùa đông đầu tiên.

Chế biến

Đảng sâm sau khi được thu hái, đem đi rửa sạch đất, phân loại to nhỏ, để riêng ra, xỏ dây xuyên qua và đem đi phơi, sau đó dùng chày hoặc vật nặng chần cho rễ mềm ra. Ngoài ra, việc chần qua rễ còn làm cho phần thịt và vỏ dính thật chặt với nhau, lặp lại công đoạn trên từ 3-4 lần, cuối cùng phơi hoặc sấy cho rễ thật khô.

Để sử dụng, rửa lại phần dược liệu đã phơi hoặc sấy khô, ủ cho mềm (trong quá trình ủ nên thường xuyên đảo đều dược liệu ). Sau đó, xếp lớp rễ có kích thước to ở dưới, rễ nhỏ ở trên và xếp chúng vào nồi inox để chưng. Chưng cách thủy đảng sâm trong vòng 2 giờ đồng hồ. Vớt ra, để nguội. Rễ to có thể cắt thành miếng nhỏ, rễ nhỏ thì có thể cắt thành đoạn nhỏ, phơi cho se lại hoặc cũng có thể sấy ở nhiệt độ 45oC cho dược liệu săn se lại. Có thể tẩm thêm phần nước đã dùng để chưng. Sau đó, phơi hoặc sấy ở 70oC đến khi dược liệu khô hoàn toàn .

Hoặc cũng có thể bào mỏng rễ đảng sâm ra sau đó ngâm với nước gừng cho giảm bớt tính hàn và bớt nê tỳ. Sao qua dược liệu và để dùng dần dần

Thành phần hóa học

• Đảng sâm thuộc loài Codonopsis pilosula, sau khi chiết suất đã được phát hiện là có chứa các triterpen glycosid và đặc biệt là các polysaccharide.
• Đảng sâm Việt Nam mọc hoang ở vùng Sapa được nghiên cứu và xác định là có chứa saponin, 17 acid amin, sesquiterpenoid, chất khoáng và 1 chất sterol được tìm thấy là stigmasta-7-25 dien-3-ol paranoid.
• Ngoài ra, trong rễ đảng sâm còn có đường và các chất béo.

Tác dụng dược lý

Tác dụng cải thiện trí nhớ:

Đảng sâm giúp cải thiện trí nhớ và làm tăng năng lực học tập. Tác dụng này của đảng sâm thông qua cơ chế ảnh hưởng đến sự hợp thành của các hợp chất trung gian hướng thần kinh, làm tăng cường chuyển hóa, cải thiện tuần hoàn cho huyết dịch và còn có tác dụng chống oxy hóa.

Tăng cường chức năng cho vùng dưới đồi, tuyến yên và tuyến thượng thận

Đảng sâm gây hưng phấn vùng dưới đồi và tuyến yên, nhờ đó làm thúc đẩy giải phóng ACTH, từ đó làm tăng cường các chức năng ở tuyến vỏ thượng thận, giúp nâng cao chức năng của vỏ thượng thận.

Tác dụng lên hệ tim mạch

Đảng sâm còn có tác dụng làm tăng trương lực cơ, tăng huyết áp, tăng co bóp tim, chống sốc, chống thiếu máu cơ tim, làm giãn động mạch vành, tăng lưu lượng máu mạch vành, cải thiện cung lượng oxy cho cơ tim, não và các chi của cơ thể.

Tác dụng điều hòa, tiết trên hệ tiêu hóa

Dịch chiết của Đảng sâm có tác dụng làm tăng cường độ co bóp, trương lực và bảo vệ các niêm mạc dạ dày làm giảm triệu chứng loét dạ dày. Bên cạnh đó còn được dùng để chữa các chứng tỳ vị bị suy kém, biếng ăn, mệt mỏi, cơ thể bị suy nhược.

Tác dụng trên nội mạc tử cung

Đảng sâm gây phát triển nội mạc tử cung theo kiểu progesterone ở mức độ nhẹ, gây tăng cường trương lực cổ tử cung, tăng cường tiết sữa khi thử nghiệm trên động vật có vú cho con bú.…

Tác dụng ức chế các khối u

Hoạt chất Polysacarit có trong Đảng sâm có thể giúp ức chế hoạt động của các tế bào ung thư ở biểu mô tuyến dạ dày và tế bào ung thư ở biểu mô tế bào gan.

Tác dụng hạ đường huyết của đảng sâm

Khi thử nghiệm trên chuột bị mắc đái tháo đường, khi cho chuột dùng dịch chiết của đảng sâm nhận thấy có tác dụng hạ đường huyết bằng cách làm giảm tình trạng kháng insulin đối với những sinh vật thử nghiệm này.

Tác dụng chống lão hóa

Uống đảng sâm trong có thể giúp trì hoãn tình trạng lão hóa da. Tác động này của đảng sâm được cho là có liên quan đến tác dụng tăng cường khả năng miễn dịch và loại bỏ được các gốc tự do của đảng sâm.

Tính vị, quy kinh

Vị: ngọt

Tính: bình (hơi ôn).

Quy được vào kinh phế, tỳ.

Công năng: bổ tỳ, kiên vị. Ngoài ra còn thanh phế, ích khí, sinh tân dịch, giải khát.

Chủ trị: phế hư, người mệt mỏi, miệng khô khát, thoát giang, tỳ vị bị hư yếu, ít ăn, khí huyết hư. Điều trị trong bệnh bạch huyết, tụy tạng,khí suyễn, thiếu máu mãn tính, kiết lỵ lâu ngày, nội thương, băng huyết,hư lao, phát sốt,…

Công dụng và liều dùng

Công dụng

Công dụng bổ tỳ vị, sinh tân dịch: điều trị các chứng kém ăn, kém ngủ, cơ thể uể oải, mệt mỏi, miệng khát.

Khí trung bị hư sẽ dẫn đến các chứng sa giáng như sa dạ dày, sa ruột, sa tử cung hay trĩ,… để kiểm soát các triệu chứng này có thể dùng đảng sâm phối hợp với một số vị thuốc dân gian như trần bì, bạch truật, hoàng kỳ, thăng ma.….. Để làm tăng tác dụng trị trung khí hư.

Công dụng ích khí bổ phế: điều trị các chứng ho, ho do khí phế hư nhược, hụt hơi, ho hen, suyễn tức,… trong trường hợp này cũng có thể phối hợp dùng đảng sâm với ngũ vị tử, cát cánh hoặc sa sâm để làm tăng tác dụng điều trị.

Công dụng lợi niệu: Đảng sâm thường được dùng trong điều trị các chứng bệnh phù do thận, triệu chứng bắt gặp nhiều nhất là trong nước tiểu có lượng lớn albumin. Có thể dùng đơn độc đảng sâm để điều trị hoặc phối hợp dùng với xa tiền tử hoặc bạch mao căn.

Liều dùng

Liều dùng: có thể dùng ngày 6-12g, có thể tăng liều lên tới 30g/ ngày, dùng dưới dạng thuốc sắc. Uống trong vòng 7-14 ngày.

Một số bài thuốc

Bài thuốc chữa thận suy

Đảng sâm 20g, tắc kè 6g, trần bì 1g, huyết giác 1g, tiểu hồi 0,5g, rượu 40o 250 ml, đường trắng vừa đủ. Cắt nhỏ các vị thuốc trên, ngâm cùng rượu trong khoảng 1 tháng. Uống 30ml/ lần x 1 đến 2 lần/ ngày.

Ngoài ra, còn có thể dùng bài thuốc này để bồi bổ cơ thể, chữa các chứng mỏi gối, đau lưng, đái rắt.

Bài thuốc bồi bổ cơ thể

Đảng sâm 20g, bạch truật đã được sao qua, ba kích, đương quy mỗi loại 12g.

Sắc uống, hoặc tán các vị thuộc thành bột, nhào với mật ong làm thành dạng viên hoàn, uống 12-20g/ ngày.

Bài thuốc này thường được dùng cho người có cơ thể bị suy nhược, người mệt mỏi, ăn không ngon miệng, đại tiện phân lỏng.

Bài thuốc chữa lao mới nhiễm

Đảng sâm 16g, hoài sơn 15g, mạch môn, ý dĩ, hạnh nhân, xa tiền tử, khoản đông hoa mỗi loại 10g, cam thảo 3g và nước 600ml. Sắc còn 200ml dịch dược liệu mỗi ngày uống 3 lần.

Bài thuốc bổ tỳ vị

Đẳng sâm, hoài sơn, ý dĩ, liên nhục, bạch biển đậu mỗi loại 10g, cóc nhà 30g, tán thành bột.

Sa nhân,nhục khấu, trần bì mỗi loại 20g. Sắc lấy dịch nước đặc.

Trộn phần dịch nước này với phần bột thuốc đã tán trên cùng với mật ong vừa đủ để làm thành dạng cốm mỗi gói khoảng 100g.

Bài thuốc chữa tim hồi hộp (sinh mạch thang gia vị)

Đảng sâm, mạch môn mỗi loại 20g, ngũ vị tử 12g, cam thảo 6g. Nếu thấy triệu chứng khó thở hoặc tức ngực có thể thêm đan sâm 16g, đào nhân, hồng hoa mỗi loại 8g. Sắc lấy nước uống.

Thường dùng cho người bị mệt mỏi, choáng váng, khó thở, suyễn.

Bài thuốc chữa viêm loét dạ dày (Hoàng thổ thang gia giảm)

Đảng sâm 16g, đất lòng bếp 40g, a giao, bạch truật, phụ tử chế, cam thảo, địa hoàng, hoàng cầm mỗi loại 12g. Sắc lấy nước uống.

Bài thuốc chữa chậm kinh kỳ

Đảng sâm, hoài sơn, ý dĩ, bạch truật mỗi loại 12g, bán hạ chế, hương phụ, trần bì mỗi loại 8g, chỉ xác 6g. Sắc lấy nước uống.

Bài thuốc đái rắt (Tang phiêu tiêu thang)

Đảng sâm 16g, hoàng kỳ, mẫu lệ mỗi loại 12g, hậu phác, tang phiêu tiêu, mỗi loại 8g, xích thạch chi 6g, lộc nhung 1g. Sắc lấy nước uống.

Những điều cần lưu ý khi sử dụng vị thuốc Đảng sâm

• Không nên uống nhiều hơn 63g Đảng sâm/ ngày vì có thể dẫn đến nhịp tim không đều và gây khó chịu ở vùng trước tim.
• Cần hạn chế dùng chung đảng sâm với lê lô.
• Ngày nay dược liệu đảng sâm bị nhầm lẫn khá nhiều, cần tìm hiểu kỹ lưỡng và chọn mua ở cơ sở thật uy tín.
• Không dùng đảng sâm cho người hỏa vượng, có khí trệ và thực tà.
• Có thể dùng đảng sâm với liều cao thay cho nhân sâm trong một số trường hợp tuy nhiên sức thuốc hơi bạc nhược và không thể giữ thuốc lâu. Vì thế nếu trong tình trạng hư nặng, nguy cấp thì không nên dùng đảng sâm thay cho nhân sâm.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Tất Lợi (2013). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Hồng Đức
2. Tuệ Tĩnh, Tuyển tập 3303 cây thuốc đông y, NXB Y học.
3. Nhóm tác giả viện dược liệu, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam ( tập 1), NXB khoa học và kỹ thuật.